Ŧìиɦ ᗪu͙ƈ Thuở Hồng Hoang

Hãy cùng trả lời câu hỏi mà có lẽ bạn cũng đang đặt ra. Làm thế nào mà biết được về tìиɧ ɖu͙© thời tiền sử cơ chứ? Chẳng ai đang sống ngày nay có mặt ở đó để chứng kiến đời sống tiền sử và hành vi xã hội vốn không để lại dấu vết nào, nên phải chăng toàn bộ chuyện này chỉ là đoán bừa?

Có một câu chuyện xưa về phiên tòa xét xử một người đàn ông tội cắn đứt ngón tay người đàn ông khác khi cãi lộn ở quán bar. Một nhân chứng bước lên bục. Luật sư bào chữa hỏi: “Có đúng là anh thấy thân chủ của tôi cắn đứt ngón tay hay không?” Nhân chứng đáp: “À không, tôi không thấy.” “A ha!” Ông luật sư cười tự mãn: “Vậy thì sao anh dám nói chắc rằng anh ấy cắn đứt ngón tay người kia?” Nhân chứng đáp: “Tôi thấy anh ta nhổ nó ra.”

Bên cạnh rất nhiều bằng chứng tường tận từ nhiều xã hội trên khắp thế giới và từ những loài linh trưởng có quan hệ gần gũi nhưng không phải loài người, chúng tôi sẽ xem xét một số thứ mà quá trình tiến hóa đã loại bỏ. Chúng tôi sẽ phân tích bằng chứng giải phẫu học được lưu giữ trong cơ thể chúng ta và sự khao khát cái mới mẻ trong tìиɧ ɖu͙© qua văn hóa phẩm khiêu da^ʍ, quảng cáo và Những Giờ Vui Vẻ (Happy Hours*) khi tan sở. Thậm chí chúng tôi sẽ lắng nghe các thông điệp trong cái gọi là “những tiếng kêu sung sướиɠ” của vợ tay hàng xóm nhà bạn lúc cô ta điên cuồng gọi tên Chúa trong đêm khuya tĩnh lặng.

* Một thuật ngữ Marketing thường được sử dụng trong các nhà hàng. Vào Happy Hours (thường là từ 4 giờ chiều tới 7 giờ tối nhưng có thể thay đổi tùy từng nhà hàng), đồ uống sẽ được khuyến mại hoặc miễn phí để khuyến khích khách hàng tới nhà hàng. (DG)

Điểm tốt nhất để bắt đầu xem xét lại mối quan hệ mâu thuẫn giữa chúng ta với hoạt động tìиɧ ɖu͙© có lẽ là với chính bản thân Charles Darwin. Công trình tuyệt vời của ông đã vô tình phủ một lớp sơn bóng khoa học vĩnh cửu lên những thành kiến chống lại tìиɧ ɖu͙©. Dù tài năng, nhưng những gì Darwin không biết về tìиɧ ɖu͙© có thể viết đầy một cuốn sách. Đây chính là cuốn sách đó.

Tác phẩm On the Origin of Species* được xuất bản năm 1859, khi người ta còn biết rất ít về đời sống loài người trước thời kỳ cổ điển, “vinh quang là Hy Lạp, hoành tráng là Rome”. Tiền sử, thời kỳ mà chúng ta xác định là khoảng 200.000 năm khi con người hiện đại về mặt giải phẫu sinh sống mà chưa có nông nghiệp và chữ viết, là một danh sách trống mà các nhà lý thuyết chỉ có thể điền vào đó những phỏng đoán. Cho đến trước khi Darwin và nhiều người khác bắt đầu nới lỏng mối liên hệ giữa tôn giáo và sự thật khoa học, những ước đoán về quá khứ xa xôi vẫn bị giáo lý nhà thờ cấm đoán. Công cuộc nghiên cứu các loài linh trưởng hãy còn trong giai đoạn trứng nước. Nhưng các tư liệu khoa học sẵn có trong mấy thập kỷ gần đây cho thấy những điểm mù của Darwin đã có thể được sáng tỏ như sự hiểu biết sâu sắc của ông vậy.*

* Tên đầy đủ của cuốn sách là On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. Tên bản dịch tiếng Việt là Nguồn gốc các loài, NXB Tri thức, 2009, Trần Bá Tín dịch. (BTV)

* Tất nhiên, không phải ai cũng nghĩ như vậy. Khi người em Eramus của Darwin mới đọc cuốn sách này, ông thấy lập luận của Charles thuyết phục đến mức ông không hề cảm thấy khó chịu với việc thiếu bằng chứng, và viết rằng: “Cảm giác của tôi là nếu thực tế không khớp với cuốn sách thì tại sao lại phải quan tâm đến chúng cơ chứ.” Để có cái nhìn tổng quát (nhưng dễ hiểu với người đọc) về việc chủ nghĩa Victoria của Darwin đã ảnh hưởng đến khoa học của ông và sau đó thế nào, hãy xem Hrdy (1996). (TG)

Chẳng hạn, việc Darwin quá dễ dàng chấp nhận mô tả nổi tiếng của Thomas Hobbes rằng cuộc sống của người tiền sử là “cô độc, nghèo nàn, bẩn thỉu, tàn bạo và ngắn ngủi” đã khiến những giả định sai lầm này in sâu trong các lý thuyết ngày nay về hoạt động tìиɧ ɖu͙© của loài người. Khi được yêu cầu hình dung về hoạt động tìиɧ ɖu͙© của người tiền sử, đa số chúng ta đều liên tưởng đến hình ảnh về anh chàng sống trong hang động một tay túm tóc lôi một cô nàng đang choáng váng, tay kia cầm gậy. Như chúng ta sẽ thấy, hình ảnh đó là hoàn toàn sai lầm trong từng chi tiết của giả định Hobbes. Tương tự, chúng ta sẽ thấy sự háo hức của Darwin khi chấp nhận phỏng đoán của Thomas Malthus về thời xa xưa đã đẩy ông đến những đánh giá quá mức và đầy kịch tính về nỗi thống khổ của loài người sơ khai (và vì vậy, về sự ưu việt tương đối của đời sống thời đại Victoria). Những hiểu lầm mấu chốt này tồn tại dai dẳng trong nhiều kịch bản tiến hóa đương đại.

Độc giả nào quen thuộc với các tác phẩm gần đây viết về hoạt động tính dục của loài người sẽ quen thuộc với mô tả chuẩn mực về tiến hóa tính dục loài người (sau đây được gọi tắt là “mô tả chuẩn mực”). Nó thế này:

1. Chàng gặp nàng.

2. Chàng và nàng đánh giá giá trị bạn đời từ các góc nhìn khác nhau dựa trên lịch trình/khả năng sinh sản:

Chàng tìm kiếm các dấu hiệu của tuổi trẻ, khả năng sinh sản, sức khỏe, sự vắng mặt của trải nghiệm tìиɧ ɖu͙© và khả năng chắc chắn của sự chung thủy trong tương lai. Hay nói cách khác, đánh giá của chàng thiên về tìm kiếm một người phối ngẫu trẻ, khỏe, mắn đẻ, còn nhiều năm sinh đẻ phía trước và hiện tại không có đứa con nào khiến tài nguyên của chàng cạn kiệt.

Nàng tìm kiếm các dấu hiệu của sự giàu có hoặc ít nhất là triển vọng giàu có, vị thế xã hội, sức khỏe thể chất và khả năng chắc chắn rằng chàng sẽ ở bên cạnh để bảo vệ và chu cấp cho con cái của hai người. Chàng của nàng phải sẵn lòng và có khả năng chu cấp vật chất cho nàng (đặc biệt là trong thời gian mang thai và cho con bú) và con cái của hai người (được gọi là sự đầu tư làm bố).

3. Chàng có được nàng: giả sử họ phù hợp với tiêu chí của nhau, họ “kết đôi”, tạo thành một mối quan hệ đôi lứa lâu dài - “điều kiện nền tảng của loài người”, như lời của tác giả nổi tiếng Desmond Morris trong Vượn trần trụi*.

* Nguyên văn: The Naked Ape. Bản dịch tiếng Việt là Vượn trần trụi, NXB Hội Nhà Văn, Hà Nội, 2010, Vương Ngân Hà dịch. (BTV)

Một khi mối liên hệ đôi lứa đã được thiết lập:

Nàng sẽ nhạy cảm với những dấu hiệu cho thấy chàng đang tính đến chuyện rời bỏ nàng (thận trọng với những dấu hiệu phản bội, như thân mật với phụ nữ khác, điều này đe dọa đến việc nàng tiếp cận với tài nguyên và sự bảo vệ của chàng) - trong khi vẫn tìm kiếm (đặc biệt xung quanh thời điểm rụng trứng) một mối quan hệ ngắn ngủi với một anh chàng nào đó ưu việt hơn chồng nàng về mặt di truyền.

Chàng sẽ nhạy cảm với những dấu hiệu cho thấy nàng không chung thủy về mặt tìиɧ ɖu͙© (điều này sẽ làm giảm độ chắc chắn của vai trò làm cha vốn cực kỳ quan trọng của chàng) - đồng thời tận dụng bất kỳ cơ hội tìиɧ ɖu͙© ngắn hạn nào với các phụ nữ khác (vì tϊиɧ ŧяùиɠ của chàng được sản xuất rất dễ dàng và dồi dào).

Các nhà nghiên cứu tuyên bố đã xác nhận các mẫu hình cơ bản này trong các nghiên cứu được tiến hành khắp thế giới suốt nhiều thập kỷ. Các kết quả nghiên cứu của họ dường như chứng minh cho mô tả chuẩn mực về tiến hóa tìиɧ ɖu͙© loài người, vốn có vẻ rất hợp lý. Nhưng các kết quả nghiên cứu thật ra không chứng minh được và mô tả chuẩn mực đó cũng không hợp lý.

Trong khi chúng ta không bàn cãi rằng những mẫu hình này không tồn tại ở nhiều vùng của thế giới hiện đại, chúng ta lại không xem đó là những nhân tố của bản chất con người đã bắt rễ từ thời tiền sử, mà là sự thích nghi với điều kiện xã hội đương đại - trong đó phần lớn xuất hiện cùng với sự ra đời của nền nông nghiệp cách đây chỉ 10.000 năm. Các hành vi và sở thích này không phải là các đặc điểm được lập trình về mặt sinh học của giống loài chúng ta; chúng là bằng chứng về sự linh động của bộ não người và tiềm năng sáng tạo của cộng đồng.

Đơn cử, chúng ta tranh luận rằng việc phụ nữ thường thích đàn ông có nhiều tiền không phải là kết quả của quá trình tiến hóa bẩm sinh, như mô hình chuẩn mực khẳng định, mà chỉ đơn giản là sự thích nghi về mặt hành vi đối với một thế giới trong đó đàn ông kiểm soát phần lớn tài nguyên thế giới. Chúng ta sẽ tìm hiểu chi tiết rằng trước khi nông nghiệp ra đời cách đây 10 triệu năm, phụ nữ thường được tiếp cận với thức ăn, sự bảo vệ và hỗ trợ xã hội tương đương với nam giới. Chúng ta sẽ thấy rằng những thay đổi đột ngột trong xã hội loài người xuất phát từ việc chuyển sang sống định cư trong các cộng đồng nông nghiệp đã mang lại những thay đổi căn bản trong khả năng sinh tồn của phụ nữ. Bỗng nhiên, phụ nữ sống trong một thế giới mà họ phải đánh đổi khả năng sinh sản của mình để được tiếp cận với tài nguyên và sự bảo vệ để bản thân và con cái mình có thể tồn tại. Nhưng những điều kiện này rất khác với những điều kiện mà trước đó giống loài chúng ta tiến hóa.

Quan trọng là phải ghi nhớ rằng khi so với quy mô đầy đủ của sự tồn tại của giống loài chúng ta, 10.000 năm chỉ là một thoáng chốc. Ngay cả khi chúng ta phớt lờ quãng thời gian khoảng 2 triệu năm kể từ khi dòng dõi Homo của chúng ta xuất hiện, trong đó tổ tiên trực hệ của chúng ta sống theo từng nhóm hái lượm nhỏ, người hiện đại về mặt giải phẫu đã tồn tại được khoảng 200.000 năm. Với bằng chứng sớm nhất cho thấy nền nông nghiệp ra đời khoảng 8.000 năm trước Công nguyên, lượng thời gian giống loài chúng ta sống trong xã hội nông nghiệp ổn định chỉ chiếm tối đa khoảng 5% tổng trải nghiệm. Mới chỉ cách đây vài thế kỷ, phần lớn hành tinh này vẫn còn đầy những kẻ hái lượm.

Vì vậy, để tìm ra gốc rễ sâu xa nhất của hoạt động tìиɧ ɖu͙© loài người, quan trọng là phải nhìn xuống dưới bề mặt của lịch sử khá gần đây của loài người. Cho đến buổi bình minh của nông nghiệp, loài người đã tiến hóa thành những quần thể được tổ chức dựa trên nguyên tắc chia sẻ mọi thứ. Nhưng chúng tôi không có ý đề nghị tổ tiên chúng ta là hiện thân của ý tưởng người nguyên thủy cao quý. Những cá nhân tiền nông nghiệp này chẳng có gì cao quý hơn bạn khi bạn đóng thuế hoặc bảo hiểm cả. Việc chia sẻ chung bắt buộc về phương diện văn hóa chỉ là cách hiệu quả nhất để giống loài mang tính quần thể cao giảm thiểu các mối nguy mà thôi. Sự chia sẻ và quyền lợi cá nhân, như chúng ta sẽ thấy, không loại trừ lẫn nhau. Trên thực tế, điều mà nhiều nhà nhân loại học gọi là chủ nghĩa bình quân triệt để đã là mẫu hình tổ chức xã hội nổi trội trên thế giới suốt nhiều nghìn năm trước khi nông nghiệp ra đời.

Nhưng xã hội loài người đã thay đổi hoàn toàn khi con người bắt đầu gieo trồng và nuôi gia súc. Họ tổ chức bằng các cấu trúc chính trị phân cấp, sở hữu cá nhân, khu định cư đông dân và nhu cầu tổ chức lao động với quy mô lớn (để gieo trồng và thu hoạch theo mùa vụ), đó là một bước ngoặt trong vị thế của phụ nữ cũng như các hình thức xã hội mới khác. Các hình thức xã hội mới này thể hiện sự quay lưng với cách loài người đã sinh sống kể từ khi giống loài ra đời.

Tổ tiên tiền nông nghiệp (tiền sử) của chúng ta sống thành từng nhóm, trong đó những cá nhân trưởng thành nhất sẽ có một vài mối quan hệ tìиɧ ɖu͙© tiếp diễn tại bất kỳ thời điểm nào. Dù thường là ngẫu nhiên, các mối quan hệ này lại không hề tình cờ và vô nghĩa. Ngược lại: chúng củng cố các mối quan hệ xã hội chủ chốt có tác dụng gắn kết các cộng đồng này lại với nhau*.

* Những mối quan hệ như vậy chắc hẳn đã tồn tại bên cạnh các kỹ thuật củng cố bản sắc nhóm, trong đó có việc tham gia vào các nghi lễ gắn kết với nhóm vẫn còn phổ biến ở các tôn giáo có pháp sư, đặc trưng của dân hái lượm. Điều thú vị là những nghi lễ khẳng định bản sắc tập thể như vậy lại thường đi cùng với âm nhạc (vốn, giống như cực khoái, sản sinh ra oxytocin, loại hormone gắn bó chặt chẽ nhất với việc tạo nên các mối quan hệ tình cảm). Xem Levitin (2009) để hiểu thêm về âm nhạc và bản sắc giao tiếp.

Chúng tôi đã tìm thấy rất nhiều bằng chứng về một loại hoạt động tìиɧ ɖu͙© của con người thời tiền sử mà rõ ràng là mang tính ngẫu hứng và thân thiện trong các xã hội tồn tại rơi rớt biệt lập và trong những góc khuất đáng ngạc nhiên của văn hóa phương Tây đương đại. Bên cạnh những bằng chứng khắc sâu trong cơ thể chúng ta, chúng tôi sẽ giới thiệu những bằng chứng được tìm thấy trong phòng ngủ, sở thích khiêu da^ʍ, hình ảnh tưởng tượng, giấc mơ và phản ứng tìиɧ ɖu͙© của chúng ta. Những câu hỏi mà bạn sẽ thấy được giải đáp trong các trang sau bao gồm:

Tại sao đối với rất nhiều cặp đôi sự chung thủy lâu dài về mặt tìиɧ ɖu͙© lại khó khăn đến vậy?

Tại sao đam mê tìиɧ ɖu͙© lại thường nhạt phai, ngay cả khi tình yêu thêm sâu đậm?

Tại sao phụ nữ có thể đạt cực khoái nhiều lần, trong khi nam giới lại thường đạt cực khoái nhanh đến mức khó chịu và sau đó không còn hứng thú nữa?

Phải chăng tính ghen tuông tìиɧ ɖu͙© nằm sâu trong bản chất con người?

Tại sao tinh hoàn của con người lại lớn hơn hẳn khỉ đột nhưng lại bé hơn tinh tinh?

Thất bại về mặt tìиɧ ɖu͙© có thể khiến chúng ta ốm được không? Việc không đạt được cực khoái đã gây ra một trong những căn bệnh phổ biến nhất trong lịch sử như thế nào và nó được chữa trị ra sao?